Ty` lu+ va` ha`i cu?a Nga`i Kim Kie^`u Gia'c

Kie^`u Gia'c vo^'n la` hoa`ng tu+? xu+' Ta^n La Quo^'c (nay la` Trie^`u Tie^n), sau khi bo? vu+o+ng tha`nh d-i xua^'t gia, nga`i va^n du kha('p ca'c co^? sa't danh so+n chung cu.c ti`m d-e^'n Cu+?u Hoa, tha^'y ca?nh tri' ra^'t ho+.p vo+'i su+. tu, lie^`n ti`m ga(.p vie^n ngoa.i Ma^~n Nhu+o+.ng Ho`a, chu? nha^n nu'i Cu+?u Hoa. Ma^~n co^ng bi. d-u+'c ha.nh va` tri' hue^. cu?a nga`i nhie^'p ho'a, ne^n quy y va` cu'ng nu'i cho nga`i la`m d-a.o tra`ng. Na(m Trinh nguye^n thu+' 10 (794) d-o+`i D-u+o+`ng, nga`y 30 tha'ng 7, nga`i trie^.u ta^.p ta(ng chu'ng ngo? lo+`i tu+` gia~, d-a.i chu'ng ngo+ nga'c kho^ng hie^?u, ba^'y gio+` toa`n nu'i rung chuye^?n, d-a' la(n ct d-o^?, chim ke^u vu+o+.n hu', chuo^ng vang kha('p cho^'n, trong ca?nh tha^`n ky` na`y nga`i an nhie^n to.a ho'a, tho. 99 tuo^?i. Nhu.c tha^n cu?a nga`i d-a~ tro+? tha`nh tha^n Kim cu+o+ng ba^'t kha? hoa.i. D-i.a Ta.ng Tha^.p Lua^n Kinh ghi :"An nha^~n ba^'t d-ng nhu+ ma(.t d-a^'t, ti~nh lu+. sa^u ki'n nhu+ bi' ta.ng", d-o' la` nha^n ca'ch cu?a Tha'nh ta(ng Kim Kie^`u Gia'c, d-u+o+ng tho+`i to^n nga`i la` Kim D-i.a Ta.ng.

 

Kho+?i xa^y va`o na(m Gia Ti~nh trie^`u Minh (1522-1566), chu`a chia la`m ba pha^`n chi'nh. Thu+' nha^'t la` Mo^n sa?nh cao ba tu+`ng, rng na(m gian, be^n trong tho+` Vy D-a` h pha'p va` hai vi. tha^`n Da. Xoa thu? h Pha^.t pha'p, tu.c go.i la` Hanh Ca'p nhi. tu+o+'ng, d-e^` hai ca^u d-o^'i lie^~n :"Cu+? mu.c chie^m ngu+o+~ng, ha` ta^'t sinh co+ pha^`n cu. y'. Ho^`i d-a^`u ma~nh ti?nh, hoa`n tu to^`n nha^'t d-ie^?m trung ta^m". (ngu+o+'c ma('t chie^m ngu+o+~ng kho^ng ca^`n sinh y' so+.. Qua`y d-a^`u cho+.t ti?nh lo`ng co`n chu't d-ie^?m trung). Ngoa`i co^?ng la.i co' hai ca^u d-o^'i :"Ky` tho. vinh quang bie^'n vu~ tru..Vie^n la^m xua^n sa('c ma~n ca`n kho^n". (Ky` tho. chie^'u sa'ng kha('p vu~ tru., vu+o+`n ru+`ng sa('c xua^n to?a nga't tro+`i).

Thu+' hai la` Thie^n vu+o+ng d-ie^.n, tho+` Di La(.c bo^` ta't, va` Tu+' Thie^n vu+o+ng. Tri` Quo^'c thie^n du+o+ng vu+o+ngsa('c tra('ng ca^`m ty` ba` o+? phu+o+ng d-o^ng. Ta(ng Tru+o+?ng thie^n vu+o+ng sa('c xanh ca^`m ba?o kie^'m o+? phu+o+ng nam. Qua?ng Mu.c thie^n vu+o+ng sa('c d-o? ca^`m con ra('n o+? phu+o+ng ta^y. D-a Va(n thie^n vu+o+ng sa('c xanh lu.c, tay pha?i ca^`m lo.ng tay tra'i ca^`m nga^n thu+? (chut ba.c). Hai be^n tu+o+.ng Di La(.c d-e^` hai ca^u : "D-a.i d-o^? na(ng dung, dung thie^n ha. nan dung chi su+.. Tu+` nhan thu+o+`ng tie^'u, tie^'u thie^n ha. kha? tie^'u chi nha^n". (Bu.ng lo+'n khe'o chi.u, chi.u nhu+~ng su+. thie^n ha. kho' chi.u. Ve? tu+` hay cu+o+`i, cu+o+`i nhu+~ng ke? pha`m nha^n d-a'ng cu+o+`i).

Thu+' ba la` D-a.i Hu`ng Ba?o D-ie^.n phu.ng tho+` Tam Ba?o Pha^.t, chi'nh giu+~a la` Pha^.t Thi'ch Ca hai be^n la` Pha^.t Du+o+.c Su+ va` Pha^.t Di D-a`, chung quanh thie^'t tri' Tha^.p Ba't La Ha'n, hai vi. Bo^` ta't Va(n Thu` va` Pho^? Hie^`n, d-a^u lu+ng Tam Ba?o Pha^.t la` Nam ha?i Quan A^m, go'c d-o^ng nam treo ho^`ng chung do tru. tri` D-a.i Ca(n d-u'c va`o d-o+`i Quang Tu+. na(m thu+' tu+ (1878), go'c ta^y nam co' gia' tro^'ng do ta(ng Hoa(`ng Xa~ quye^n ta.o na(m 1933.

Cha'nh d-ie^.n chu`a Ky` Vie^n

Ngoa`i ra co`n Pha'p d-u+o+`ng, Trai d-u+o+`ng, Phu+o+ng tru+o+.ng lie^u, Y ba't lie^u, ca'c pho`ng nghi. su+., d-o.c kinh, pho`ng ta(ng d-e^'n ca? tra(m ca(n.

Kho+?i xa^y va`o d-o+`i Minh na(m Va.n li.ch (1573). Tru+o+'c d-o' ho+n mo^.t the^' ky?, Vo^ Ha` d-a.i su+ tu+` Ngu~ d-a`i d-e^'n Cu+?u Hoa vo+'i hoa`i ba~o d-u+o+.c chie^m ba'i va` d-a?nh le^~ cha^n tha^n Kim D-i.a Ta.ng, ba^'y gio+` chu`a chie^`n hoang phe^', ta(ng cu~ng kho^ng co`n, vi` qua bao bie^'n co^' phe^' Pha^.t, chu`a bi. hu?y ta(ng bi. d-uo^?i, nu'i Cu+?u Hoa kho^ng co`n bo'ng ngu+o+`i, Vo^ Ha` le^n tre^n Ma Kho^ng li~nh ca.nh d-i`nh Tri'ch tinh, ke^'t am co? a^?n tu go.i la` am Tri'ch tinh. Suo^'t 100 na(m kho^ng he^` xuo^'ng nu'i, d-o'i a(n cu? hoa`ng tinh kha't uo^'ng nu+o+'c suo^'i, chi'ch ma'u che'p kinh Hoa Nghie^m, cho d-e^'n khi vie^n ti.ch tho. 126 tuo^?i\. Nga`i sinh na(m Chi'nh D-u+'c thu+' ta'm (1513) ti.ch na(m Thie^n Kha?i thu+' ba (1623). Ba na(m sau khi nga`i ti.ch, ngu+o+`i ta mo+'i pha't gia'c ra nhu.c tha^n kho^ng hu+ hoa.i cu?a nga`i\.Vua Minh Su`ng Trinh sa('c phong nga`i la` U+'ng Tha^n Bo^` Ta't, ban hie^.u Ba'ch Tue^' Cung cho am Tri'ch tinh. Va.n Nie^n tu+. bi. ho?a hoa.n thie^u hu?y va`o na(m 1717 d-o+`i Khang Hy, nhu+ng ba?o d-ie^.n tho+` nhu.c tha^n Bo^` ta't kho^ng bi. to^?n hoa.i, d-o+`i Thanh Ha`m Phong la.i bi. binh bie^'n, Quang Tu+. na(m thu+' na(m (1879) chu`a d-u+o+.c xa^y la.i.

D-a.o tra`ng cu?a Kim D-i.a Ta.ng va` la` chu`a khai so+n, thuc trung ta^m nu'i Cu+?u Hoa. Kho+?i xa^y va`o d-o+`i D-u+o+`ng Chi' D-u+'c na(m d-a^`u (756), pha't trie^?n tha`nh tu`ng la^m va`o d-o+`i Minh Ho^`ng Vo~ na(m 24 (1391), Minh Va.n li.ch d-u+o+.c vua ban Ta.ng kinh hai la^`n. Khang Hy vie^'t ta(.ng "Cu+?u Hoa Tha'nh Ca?nh". Ca`n Long tu+. tay d-e^` bie^?n ta(.ng "Pha^`n D-a` Pho^? Gia'o". Ha`m Phong na(m thu+' 7 chu`a bi. ho?a tai thie^u hu?y, co`n so't la.i Ta`ng Kinh la^`u, d-e^'n d-o+`i Quang Tu+. na(m thu+' 16 (1890) d-u+o+.c xa^y la.i theo mo^ hi`nh cu~.

So+n mo^n go^`m 5 gian co' ba ca'nh d-a.i mo^n tre^n bo^'n ct tru. treo hai ca^u d-o^'i : "D-a.i Tha'nh d-a.o tra`ng d-o^`ng nha^.t nguye^.t. Thie^n thu co^? sa't h d-o^ng ta^y". (D-a.o tra`ng cu?a ba^.c Tha'nh nhu+ tro+`i tra(ng chie^'u sa'ng. Ngo^i chu`a nga`n na(m ba?o h muo^n phu+o+ng). Va` "Hoa nga. phong tie^`n hu+o+ng va^n phie^u mie^?u\. Ho'a tha`nh tu+. ly' hoa vu~ ta^n pha^n" (Tru+o+'c ngo.n Hoa Nga. ma^y hu+o+ng to?a nga't. Trong chu`a Ho'a Tha`nh mu+a hoa ru+.c ro+~).

D-a.i hu`ng ba?o d-ie^.n treo bu+'c tranh lo+'n D-i.a Ta.ng bo^` ta't, hai be^n tu+o+`ng ho.a Tha^.p d-ie^.n Die^m vu+o+ng. Ta`ng kinh la^`u xa^y va`o d-o+`i Minh ca^'t giu+~ ca'c b kinh ngu+. tu+', to^?ng so^' ho+n 600 quye^?n. Nhu.c Tha^n Ba?o D-ie^.n, tre^n ngo.n Tha^`n Quang no+i nga`i Kim Kie^`u Gia'c tu tri` lu'c va~n nie^n va` nha^.p die^.t. D-ie^.n na`y xa^y va`o na(m 796, sau khi nga`i nha^.p die^.t 3 na(m.

 

Nguye^n la` Cam Lo^` am o+? lu+ng nu'i du+o+'i D-i.nh ta^m tha.ch, co`n go.i la` Cam Lo^` thie^`n la^m. Thanh Khang Hy na(m thu+' sa'u (1667) Ngo.c La^m Quo^'c Su+ trie^u ba'i Cu+?u Hoa xu+ng ta'n no+i na`y nhu+ Lan Nha~ phu+o+ng ta^y ta^'t co' Cao ta(ng. D-ng An ho`a thu+o+.ng o+? Phu.c ho^? d-ng d-a~ la^u na(m nghe lo+`i na`y, lie^`n m ho'a xa^y chu`a. Tu+o+ng truye^`n tru+o+'c nga`y khai co^ng, d-e^m d-o' su+o+ng tra('ng d-o.ng d-a^`y tre^n ngo.n ca^y co^'i o+? toa`n nu'i, vi` va^.y go.i la` Cam Lo^`\. Pha't trie^?n va`o d-o+`i Ca`n Long, bi. binh bie^'n hu?y hoa.i d-o+`i Ha`m Phong. D-o^`ng Tri. thu+' ba (1864) mo+'i d-u+o+.c tru`ng tu. Chu`a rng khoa?ng 3500 thu+o+'c vuo^ng, hie^.n nay la` Cu+?u Hoa So+n Pha^.t Ho.c Vie^.n.

 

Co`n go.i la` D-i.a Ta.ng thie^`n tu+., tre^n lu+ng Thanh long cu?a d-i?nh Thie^n Thai\. Kim D-i.a Ta.ng tu+`ng tu ta^.p tre^n d-i?nh Thie^n Thai ne^n no+i na`y tro+? tha`nh Tha'nh ti'ch chie^m ba'i cu?a hu+o+ng kha'ch, d-u+o+.c go.i la` Trung thie^n the^' gio+'i\. Cao ta(ng To^ng Qua? d-o+`i To^'ng tu+`ng vie^'t : "D-a.p bie^'n Thie^n thai ba^'t ta'c thanh, thanh chung nha^'t xu+? va.n so+n minh" (Da(~m na't Thie^n thai kho^ng tie^'ng d-ng, mt cha`y chuo^ng so+'m kha('p nu'i nghe). No+i d-a^y co' da^'u cha^n cu?a D-i.a Ta.ng, tu+` sau chu`a co' the^? le^n Va^n Gia'p d-ie^?m cao nha^'t cu?a toa`n so+n, d-u+o+.c coi la` mt trong mu+o+`i ca?nh cu?a Cu+?u Hoa So+n.

 

Vo^'n la` Hue^. Kha'nh am, xa^y va`o d-o+`i Thanh. Na(m 1938 tru. tri` d-u+o+ng tho+`i Pho^? Minh pha'p su+ quye^n go'p no+'i rng chu`a va` d-o^?i danh xu+ng tha`nh Hue^. Cu+ thie^`n tu+.. Tu+o+.ng Ti.nh Thu?y Quan A^m d-a^`u d-o+`i Nam Ba('c trie^`u, trong Quan A^m la^`u la` pho ba?o tu+o+.ng to^'i to^n o+? Cu+?u Hoa.